Specjaliści wyróżniają 5 obszarów gotowości szkolnej. Są to umiejętności społeczne dziecka, jego samodzielność, poziom jego umiejętności (nabytych w toku wcześniejszej edukacji przedszkolnej), jego kompetencje poznawcze (pamięć, spostrzegawczość, koncentracja uwagi) oraz jego sprawność ruchowa. Dziecko w pełni przygotowane do sprostania obowiązkom, jakie postawi przed nim szkoła, powinno osiągnąć odpowiedni, adekwatny do wieku poziom rozwoju w każdym z wymienionych obszarów. Co to jednak oznacza?
Kompetencje społeczneSzkoła to nie tylko – jak często nam się wydaje – nauka czytania, pisania i liczenia. Szkoła to przede wszystkim nauka życia – i jednym z jej głównych zadań jest wyposażenie dziecka w odpowiednie kompetencje społeczne. Jednak warunkiem koniecznym do nabywania nowych umiejętności jest posiadanie kompetencji kluczowych, pojawiających się na wcześniejszych etapach rozwoju. Tak więc dziecko rozpoczynające naukę w szkole powinno przede wszystkim rozumieć konieczność przestrzegania określonych norm i zasad. I znów – szkoła to nie miejsce, w którym ma panować rygor i żołnierski dryl. Dziecko, rozumiejące konieczność przestrzegania określonych zasad, reaguje na upomnienia nauczyciela i stara się nie powtarzać zachowań utrudniających pracę innym lub stwarzających zagrożenie dla bezpieczeństwa. Rozumie, że w grupie panują inne zasady niż w domu i że przestrzeganie ich porządkuje otoczenie i ułatwia wspólną pracę i zabawę. Nie reaguje agresją i nie manifestuje niezadowolenia w odpowiedzi na uwagi nauczyciela. Stara się unikać sytuacji konfliktowych, nie dąży do osiągania własnej przyjemności kosztem innych. Potrafi czekać na swoją kolej. Są to umiejętności, które posiada zdecydowania większość dzieci 6-letnich – pod warunkiem, że nie stwierdzono u nich zaburzeń rozwojowych lub też w toku ich wychowania nie popełniano uporczywie błędów wychowawczych.
Dziecko rozpoczynające naukę w szkole powinno również starać się kontrolować własne emocje i w sytuacjach konfliktu powinno dążyć do jego rozwiązania, nie powinno w sytuacjach trudnych obrażać się, uciekać, histeryzować. Powinno rozumieć konieczność szukania kompromisów – choć nikt nie oczekuje od 6-latka, że samodzielnie będzie potrafił w każdej sytuacji porozumieć się z kolegą. Od ucznia oczekuje się, że będzie chętnie pomagał innym (i choć oczywistym jest, że chętniej pomaga dzieciom, z którymi się przyjaźni, powinien również na prośbę nauczyciela pomóc mniej lubianemu koledze).
Kolejnym obszarem gotowości szkolnej jest samodzielność dziecka. Bardzo często mówiąc o samodzielności, skupiamy się na czynnościach samoobsługowych. Dla większości z nas oczywistym jest, że dziecko rozpoczynające naukę w szkole potrafi samo się ubrać i rozebrać, samo je. Samodzielność to jednak coś więcej. Mówimy o niej nie tylko w aspekcie samodzielności praktycznej, ale również w aspekcie samodzielności umysłowej i społecznej. Dziecko samodzielne to takie, które rozwija się harmonijnie w każdym z tych aspektów. Potrafi samo się ubrać, ale potrafi też samo się spakować (przeważnie nie zapomina zabrać z klasy piórnika czy książek). Pamięta o zabraniu z szatni lub z klasy rzeczy na WF, nie gubi bez przerwy swoich rzeczy. Dziecko samodzielne potrafi bez udziału dorosłych podjąć decyzję dotyczącą zrobienia zadania (wie, co chce narysować, wie, jakim kolorem chce pokolorować obrazek), potrafi również poprosić o dodatkowe instrukcje i nie boi się zadawać pytań. Stara się zapamiętać i wykonać polecenie, chce doprowadzić zadanie do końca. Dba o staranność swoich prac – oczywiście na miarę własnych możliwości. Nie boi się wyzwań, wierzy we własne możliwości. Jest kreatywne, potrafi zorganizować sobie czas – nie naśladuje tylko zachowań innych dzieci, przejawia inicjatywę w zabawie. Dzieci z natury chcą być samodzielne. Od najmłodszych lat starają się podejmować różne wyzwania i są dumne, gdy uda im się osiągnąć sukces. Niestety, rodzice często – z różnych powodów – uniemożliwiają dziecku bycie samodzielnym. Starają się stworzyć swoim pociechom wyidealizowany świat, w którym nie ma żadnych obowiązków i większość rzeczy „robi się sama”. Nie pozwalają na ponoszenie konsekwencji własnych wyborów. Prowadzi to niestety do zaburzenia poczucia bezpieczeństwa dziecka – które w szkole lub w przedszkolu konfrontuje się z zupełnie inną rzeczywistością. Brak samodzielności dziecka (szczególnie w aspekcie społecznym czy umysłowym) nie jest powodem, dla którego nie powinno ono pójść do szkoły. Jest natomiast bardzo ważnym sygnałem dla rodzica, że powinien on zastanowić się nad własnym stylem wychowawczym i powinien stworzyć własnemu dziecku jak najlepsze warunki do pełnego rozwoju. Niesamodzielny 6-latek nie wyrośnie na samodzielnego 7-latka. Rozwijanie tych kompetencji zależy od rodziców, im wcześniej uwierzą oni we własne dziecko i pozwolą mu na zdobywanie samodzielnych doświadczeń, tym lepiej przygotują je do podjęcia obowiązków szkolnych.
Dobre kompetencje społeczne i samodzielność to połowa sukcesu dziecka rozpoczynającego edukację. Szkoła to jednak – mimo wszystko – również miejsce, w którym ma ono zdobyć nowe umiejętności. Bazują one na wcześniejszych doświadczeniach dziecka oraz na wcześniejszym, przedszkolnym etapie edukacji. Dziecko rozpoczynające naukę powinno umieć ułożyć obrazek składający się z kilku/kilkunastu elementów, powinno umieć ułożyć i opowiedzieć historyjkę obrazkową, pokolorować obrazek nie przekraczając jego konturów. Powinno sprawnie rozróżniać kierunki (strona prawa, lewa) – również na kartce papieru (powinno umieć wskazać górny prawy róg, dolny lewy róg kartki itp.). Powinno mieć dobrze rozwinięty słuch fonematyczny – czyli umiejętność rozróżniania dźwięków mowy. Oznacza to, że powinno nie mieć trudności z podziałem zdania na wyrazy (zdanie 4-wyrazowe), wskazaniem pierwszego, czy ostatniego wyrazu w zdaniu, z podziałem wyrazu na sylaby i z łączeniem sylab w wyraz. Powinno umieć nazwać przynajmniej pierwszą i ostatnią głoskę w wyrazie, choć idealnie byłoby, gdyby umiało podać wszystkie głoski z wyrazu (3-4-literowego). Powinno umieć łączyć głoski w wyrazy. Powinno umieć przeliczać elementy, określić, ile elementów jest w zbiorze. Powinno sprawnie dodawać i odejmować na palcach w zakresie 10. Powinno sprawnie posługiwać się nożyczkami, kredkami, ołówkiem, sprawnie kreślić linię łamaną, falowaną i pętelkową. Powinno radzić sobie z odwzorowaniem prostych rysunków złożonych z figur geometrycznych. Wszystko to są umiejętności wynikające z Podstawy Programowej Nauczania Przedszkolnego i każde dziecko kończące edukację przedszkolną powinno je posiadać.
Prawidłowy proces nabywania umiejętności w szkole warunkowany jest odpowiednim poziomem rozwoju poznawczego dziecka. Rozpoczynając naukę w szkole, powinno ono być w stanie skupić uwagę na zadaniu lub na określonej aktywności przez 10-15 minut, powinno dążyć do dokończenia zadania z zachowaniem instrukcji nauczyciela oraz powinno być w stanie zapamiętać polecenie. Dziecko musi być gotowe do słuchania nauczyciela, który pomoże mu w wypełnianiu obowiązków i pokieruje jego aktywnością. Ważnym aspektem dobrego funkcjonowania dziecka w szkole jest jego ciekawość poznawcza, chęć poznawania nowych rzeczy, chęć odkrywania, eksplorowania i zdobywania nowych umiejętności. Cechy te są naturalnymi cechami rozwojowymi i pojawiają się już u dzieci 2-letnich. Odpowiednio stymulowane i nie tłumione nadmierną opiekuńczością oraz troską rodziców gwarantują dobre funkcjonowanie szkolne maluchów.
Ostatnim obszarem gotowości szkolnej jest sprawność motoryczna (ruchowa) dziecka. Nie powinno ono unikać aktywności fizycznej, powinno natomiast rozumieć jak ważny dla zdrowia i dobrego samopoczucia jest ruch. Uczeń pierwszej klasy nie powinien mieć trudności z rzucaniem i łapaniem piłki, z jazdą na rowerze, ze wspinaniem się na drabinki czy z chodzeniem po schodach. Powinien mieć dobrą sprawność motoryczną rąk – nie powinien narzekać na ból ręki po napisaniu kilku linijek szlaczków (jeśli tak jest, to prawdopodobnie źle trzyma ołówek lub zbyt mocno go dociska do kartki), kłopotem nie powinno być dla niego posługiwanie się nożyczkami (wycinanie po śladzie) czy pędzlem, lepienie z plasteliny, sklejanie elementów. Sprawność grafomotoryczna jest bardzo ważnym – i najczęściej pomijanym przez rodziców – elementem gotowości do podjęcia nauki szkolnej. Dziecko, mające niewielką sprawność manualną, bardzo szybko zniechęci się do nauki, ponieważ ćwiczenia w pisaniu i łączeniu liter będą dla niego żmudne, trudne i męczące. Dotyczy to również wszystkich ćwiczeń usprawniających rękę: kolorowania, malowania, lepienia, wycinania. Zadania takie nie będą dla dziecka atrakcyjne – a stanowią one dużą część zajęć w klasie pierwszej (tak jak zajmują sporą część czasu przeznaczonego na naukę w przedszkolu).
Niełatwo jest prognozować, jak dziecko poradzi sobie z nauką szkolną. Przyjście do szkoły to rewolucja w życiu każdego malucha i każdy mały uczeń radzi sobie z tym wyzwaniem inaczej. Dużo zależy od cech charakteru dziecka, ale również od postawy jego rodziców. Jeśli oni sami nie wierzą w sukces edukacyjny małego kandydata do szkoły, to nawet najlepsze funkcjonowanie w każdym obszarze gotowości szkolnej może okazać się niewystarczające dla sprostania nowym obowiązkom. Wiara rodziców w sukces i nowe, ciekawe przeżycia ich dziecka w szkole, może pomóc w bardzo krótkim czasie zniwelować niewielkie braki w poszczególnych obszarach gotowości do podjęcia nauki.
Magdalena Tempczyk
psycholog dziecięcy
nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej
